عوامل تأثیرگذار بر شکل‌گیری دولت‌های دیکتاتوری- رانتیر در منطقۀ خلیج فارس

بی‌شک جغرافیا و نفت در منطقة خلیج‌فارس مهم‌ترین عامل شکل‌گیری و تداوم حکومت‌های دیکتاتوری و رانتی بوده است. جغرافیا و مؤلفه‌های برآمده از آن در منطقة خلیج‌فارس مانند موقعیت، آب‌وهوا، ریزش‌های جوی و اقتصاد کشاورزی و دامی متأثر از ویژگی‌های جغرافیایی این منطقه تا حد زیادی در ایجاد بستر اقتصادی و نظام اجتماعی قبیله‌ای و عصبیت عربی و درنهایت در ساخت نظام حکومت‌های دیکتاتوری این منطقه نقش‌آفرین بوده است. پس از جنگ جهانی دوم، علاوه‌بر عوامل جغرافیایی سازندة حکومت‌های دیکتاتوری، عامل نفت موجب ایجاد حکومت‌های رانتیر در منطقه شد. نفت در عین حال سیاسی‌ترین کالای اقتصادی جهان امروز به‌شمار می‌رود. پژوهشگران و اندیشمندان سیاسی و جامعه به پدیدة رانت و حکومت رانتیر یا دولت تحصیل‌دار به‌ویژه با مطرح‌شدن نفت به‌عنوان عامل ایجاد حکومت‌های رانتیر توجه کردند. رانت درآمدی محسوب می‌شود که برخلاف سود و مزد که نتیجة فعالیت‌های اقتصادی است، بدون تلاش به‌دست می‌آید و حکومت رانتیر حکومتی است که بیش از 42 درصد از درآمدهای آن از رانت خارجی حاصل می‌شود. از این‌رو، بیشتر کشورهای حوزة خلیج‌فارس به‌واسطة موقعیت جغرافیایی خود در طول چند دهة گذشته اقتصاد تک‌پایة مبتنی‌بر تولید و فروش نفت را تجربه کرده‌اند که این امر موجب شکل‌گیری حکومت‌های رانتیر در کشورهای منطقه شده است. پژوهش حاضر درصدد نشان‌دادن عوامل جغرافیایی تأثیرگذار بر شکل‌گیری حکومت‌های دیکتاتوری در منطقه و در پی تداوم حکومت‌های رانتیر متکی به نفت بر وضعیت جغرافیای سیاسی منطقه بوده است. براساس نتایج این پژوهش، بستر جغرافیایی منطقة خلیج‌فارس در طول حیات سیاسی خود زمینه‌ساز ساخت حکومت‌های دیکتاتوری قبل از کشف نفت شده است و پس از کشف نفت، علاوه‌بر عوامل ذکرشده، منابع سرشار نفت و گاز و عمر طولانی استفاده از این منابع به استقلال حکومت از ملت در راستای تأمین نیازهای مالی خود و تداوم رویه‌های دیکتاتوری منجر شده است.